top of page

Brugmansia insignis

Family:

Solanaceae

Kichwa:

Wanduj

Spanish:

Floripondio

Prochilodus nigricans_edited.jpg

Talking about Wanduj

Delicia Dagua - On Wanduj short

Ñaupa punda kuintangui doña Delicia kan awirishkamanda. Ñuka mamita siempre pay awiriusha chasna awirijgara kasna chi wanduj pangata. Poruque ñuka mama pay upij asha, wanduj upij warmi mani nisha pay awirijgara. Chi ñuka yayaga nigara shuk tunuta awiri chillata awirij angui nin mara Chi nigara mana nin ñukaga wanduj upij asha wanduj pangata awirini nigara. Y chasnallatas kunan ñuka awirishkani, ñuka pero ñuka mamita pay upij ashka iskay kutiwan. Ñuka sukta kuti upishka warmi mani ñuka chasna asha kunan awirishkani wanduj pangata. Kan wandujta upisha kamba mamara iyaringui? Siempre chita upisha ñuka ambirishkani ña hasta kayga payguna masna piñajpi, masna imata rimajpi Mejor ñuka kuna mas awama ñuka rishkani, chasna ashkani ñuka Y kamba mama imara kuintaj aka wandujmanda? Pay wañuusha pay upij ashka ña payta ichuushkauna, ichushka ñuka apamama Amanda ichushka payta. Ichushka Payta ña ichushka ña shu wasiwa tiaj ashka chaybi pay wañungawa nishkauna. Brujuguna mana ambiringachu pay chi ñuka apamama pay kari wañujpi paylla wiñachiushka pay wawagunata. Entonces chibimi ñuka mamitaga ungushka alli aushkamanda pay punguishka Intiru aychata ña kay tuku ñawi, entonces chibimi ñuka apamama, ñuka abuelaga Amadaga nishka pay. Shuk turiwas yachak, shukpas yachak ashkauna, ashkauna wakinitun manya y estanikun manya Ashkauna shinzhiguna chiguna, shukha balay wañushka man, Shukga paylla yachakguna shitajpi wañushka man shuk wauki entonces chiguna nishkauna ayawashkata upisha. Mana ambiringachu raun pani kamba ushushiwaga wañungami raun nisha. Chi nishkauna ama charichu ña wasimanda chi wasiwaway churay upichi nishkauna wandujta. Chiga pay ichushka sirishka sapalla, chibi rikuchijpiga upi ushushi, Wañushawas ña wandujpi kanga chingaringui, imashinata rashkangui Ña chigunas manas ambinata ushanaunzhu, shu achiwas ña chasnalla nin, shu achiwas chasnalla nin. Mana ambiringachu raungui ushushi kanga upi, kayta upishimachari ambiringui. Ñuka mamitaga ña manzhaushas wakashka washaga wañusha nisha upishka pay. Pero pay ña mana alli ashka, mana alli aycha ñawi pungishka tukui, chibi ñuka mamita kuintara. Chasna ichushka sirisha upirani nira payna upichipi, chi upishkay shamunaura nira ashka shamunaura nira. Tukuy, tukuy pangata kasna, kasna markamusha shamunaura nira. Wanduj warmi, wanduj kari paktamunaura nira, kan imanashata kasna siringui. Ñukanchi kunan kanda ambingawa paktamunchi nisha paktashkauna payguna. Kanda ambingawa ñukanchi shamunchi mana yanga nishkauna, chasna rimasha. Wayrachishkauna, wayrachishkauna, wayrachishkauna, kayga mana runa bruju ambina chan Kaytaga yaku runa kay yakumanda yachaywan, yaku amarun shitashka man nishkauna Chita mana piwas mana ambingachu nishkauna, chasna rimasha payguna pichashkauna payta. Pichashkauna tukuy chasna punguishkataga ña sumak, sumak pichashkauna. Chasna pichashkay ñuka mamita pay ambirishka ña kausarishka pay. Chishi indiy kausarirani nira ña las cuantro tupuy pay kausarishka, chi kausarisha tiaushka pay sapalla. Ña chi wasiwaway ichushka tiauga sapalla tiaushka, iyarisha, chibi cantasha paylla tiaushka ñuka mamita. Cantaushka pay Paywa mama Chi ñuka apamama payga chagrata rishka upichishka washa, entonces chi shamusha. Chi ñuka mashti apamamaga rishka imashinashi ñuka wawaga kausaringachu manachu. Manachu kausaringa nisha pay shamushaga chishiy ña rikujrishka, rikujpiga paylla tiasha pay cantarisha tiashka. Pay imata pay cantaura, cantasha tiaushka chimanda washa nishka kuna ambirinimi Alli man kanguna ambishkata nisha rimarisha tiaushka Imasna watara charika pay? Pay charishkanga como trece años charishkanga pay chi temporada, pay charishkata chasna rimagara. Ñuka charishka mashkani ña kasna kay ña chuchuwata charishkandi kasna killa chuchu nij anchi ñuaknchi. Ñukanchi tunu rimanchi hasta kunangama killa chuchuwata charik, chasnallay pay chasna tukushka. Chibi shi nishkauna chi wandujpi nishkauna kunan rikungui ñukanchi pichashka washaga. Kandaga kay shimima aire shina llugshinga raun nishka kasna, sau, karan au, niskay llugshingaruan nishkauna. Rimaushkauna payta wandujguna chasna rimashka washa ama upinguichu kanga. Kanga ayunanga raungui chushku punzhata mana mikunguichu mama rikuchijpiwas. Mana mikunguichu ni palandas llapishkatas mana upinguichu nishka, chita pay paktachishka ñuka mama. Chimanda ñuka ambirirani nisha ñuka mamita kuintagara Chi raygu kay wanduj pangara paywa ñawira awirishka Chi raygu pay Intiru kwausay shina Karan uras ña pay upiusha may chagrata ringarausha pay ña siempre kayta awirishka Siempre pay awirijgara ñuka mamita, chi nigara wandujta upisha kausashaga. Kangunaga upisha, ambirisha kausashaga, kanguna ruku away kangunas awirina mangui kambas. Nij magara ñuka mamitaga, chasna nishka ajpi kuna ñuka kuna awirini kunan punzha.

The Wanduj Flower Woman-Clara Santi

I will sing about the how the Huanduj Man went taking me to bathe me in the fragrance of his flowers. I stand inside the fragrance of the opening of [his flowers]. I am going to sing of the Huanduj flower, the Napo River flower. That is what I am going to sing, the Huanduj Flower.’ Little Huanduj Flower Woman Little Huanduj Flower Woman H\uanduj Spirit Man Taking (her) from right here Placing her on the point of the island Where he is flowering. I am the woman who stands smelling. Giving off perfume with just his flower When she arrives where he is standing The Huanduj Man bathes her with his flower I am the woman just standing here Wherever he wants to take her In the house On an island in the Napo The Huanduj Man, standing Called (me) from here Standing at the head of the island The Huanduj Flower Man. He wanted to take [me] But he was not able to overcome me He will not be able to overcome me. With only his flower. Smelling, Asking I stand making him drunk Huanduj Spirit Man I stood making him give off his smell The Huanduj Flower Woman The Huanduj Flower Woman I stand turning back and forth (ambivalent) I stand turning back and forth (ambivalent) He himself The Huanduj Flower Man He thought he could just take me He will not take me He himself secretly with his huanduj flower stem I am the who stands making herself heard Bathing with his huanduj I am the traveling woman who looks into his eyes when he stands there wearing his hat. He stands wanting to take me The Napo River Huanduj Stands wanting to take me He stands wanting to take me to put me on the point of his island. He wants to take me The Huanduj Spirit Man Stands [there]intending to take me Wearing his hat The huanduj flower opened With only his smell I am the woman who stands smelling the Huanduj Spirit man He laughs (flirts) wanting to take me He won’t be able to overcome me a strong Santi woman Only his eyes/face I am the woman who stands turning back and forth I am the woman who stands taking his huanduj hat Looking into my eyes He sweeps with only his huanduj the standing man He laughs wanting to carry me away. I couldn’t do it Drawing of Wanduj Woman Drawing of Wanduj Man Wanduj as a source of sickness

"Wanduj Spirit Woman Warns not to toward the Spirits of the Dead” by Delicia Dagua.

“Wanduj Runa” by Estela Dagua

Wanduj as a Source of Sickness

In addition to its attractive qualities, huanduj is also a “sasi” (ritually avoided or taboo) substance. Around the year 2000 Kichwa preachers circulated the story of a person who had died, gone to heaven, and come back to life. While in heaven God had told him that it was a sasi to touch the plant. Estefania Aguinda’s perspective is exemplary of this ritual avoidance. When huanduj grows spontaneously in her chagra she cuts it down with a machete and then uses a stick to remove the cuttings to a chinda or brush pile. If she smells huanduj she spits to clear the taste. While many people use huanduj as a poulstice whe does not do so claiming that instead of taking away sickness it “calls sickness “. This act of calling that is attributed to the plant is a charge that is often made of traditional healers who are said to bewitch their patients under the guise of healing.

bottom of page